Etzi eta Pitz VI: Irene Arrarats (Hernani, Gipuzkoa, 1967).
Geografia eta Historiako lizentziaduna da Deustuko Unibertsitatean. 1991n Euskaldunon Egunkaria-n lanean hasi zen, estilo zuzentzaile eta itzultzaile, eta bertan euskara arduradun aritu zen 1999tik itxi zuten arte. 2001ean argitaraturiko estilo liburuaren egileetako bat da. 2003az geroztik, Berria-ko euskara arduraduna da, eta estilo liburuaren zuzendaria. Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuko lantaldeko eta Exonomastika batzordeko kidea da. Zenbait liburu feministatan itzultzaile eta hitzaurreen egilea ere bada Arrarats.
Nongoak dituzu ama eta aita?
Ama Astigarragakoa (Gipuzkoa) dut. Aita zena Mugirokoa (Nafarroa) zen.
Urrian 50 urte beteko dira Euskaltzaindiak Arantzazuko batzarrean euskara batuaren oinarriak finkatu zituenetik. Urtebete zenuen zuk orduan. Zure ustez, zer garrantzi du 1968ko urriko efemerideak euskararentzat?
Horrelako urteurrenak nahiko arbitrarioak dira, neurri batean… Zenbaki borobil horiek aprobetxatzen ditugu. Kasu honetan bat datoz zenbakiaren borobiltasuna, batetik, eta pixka bat gelditu eta pentsatzeko beharra, bestetik. Aurrera begiratu behar dugu. Ondo etorriko da urteurrena, aitzakia bat izan dezagun denok benetan pentsatzeko zer batu klase nahi dugun, zer den batua, zer moldatu behar den batuan, zerbait moldatu behar bada… Ez da txarra izango. Azkeneko urteetan badaude kezka batzuk. Mundu digitalak hartu duen indarrarekin, euskara batua baino gehiago, adjektiborik gabeko euskara begiratu behar da, eta ea euskal kulturan zer maniobra egin daitezkeen euskarak bere bidea egin dezan.
Euskara batuaren oinarriak duela 50 urtekoak dira. Beste hizkuntza batzuek ere egin dituzte antzeko batasun prozesuak. Agian ez gara hain arraroak, ezta?
Euskaldunok pentsatzen dugu oso bereziak garela, eta horrek ez du laguntzen ezertan. Gu besteak bezalakoxeak gara. Gure hizkuntzak ez du seniderik, eta, egituraz, ezberdina da aldameneko hizkuntzen aldean, baina hori da berezitasun bakarra. Bestela ez dugu ezer berezirik. Beste hizkuntza batzuetan, batasun prozesuak luze egin dituzte. Estatua badaukazu eta babestua badago, beste modu batean egiten duzu. Baina ez dugu urruti joan behar. Zer gertatzen zaie bretoiei edo galiziarrei? Beste batzuk okerrago daude gu baino estandarizazio prozesuari dagokionez.
Estandarrak ez dira kapritxo bat orduan?
Ez, ez, estandarrak guztiz beharrezkoak dira. Estandarrik gabe, hizkuntza batek ezin du aurrera egin XXI. mendeko gizarte honetan. Estandarra aldaera bat da, besteak bezalakoxea. Norbaitek pentsatzen badu hizkuntzak zerbait trinko edo monolitikoak direla, engainatzen da. Hizkuntza ez da beti bera hiztun guztientzat. Erregistroak oso ezberdinak dira, eta tokiaren arabera aldaerak daude. Pertsona berak ere ez du modu berean hitz egiten lanean edo pote bat hartzen ari denean. Herritar bakoitzak hitz egiteko bere modua du. Guztiz bizia da hizkuntza: aldatuz doa etengabe. Aldatzen ez diren hizkuntza bakarrak hizkuntza hilak dira. Baina argi izan behar dugu hizkuntza sendo guztiek badutela estandar moduren bat.
Arantzazuko 1968ko batzarrera itzulita, zer garrantzi izan zuen Elizak?
Euskaltzaindian eta euskararen inguruan zeudenetako asko elizgizonak ziren. Kultura zeukan jendea, edo diruduna zen, edo seminariora joateko zortea edo desgrazia izandakoa. Hortik kanpo, ezer gutxi zegoen.
Elizaren barnean, edonola ere, bazegoen ikuspegi aurrerakoia zuenik, Luis Villasante fraidea esaterako.
Bai, hala da. Denak ez ziren atzerakoiak izan hizkuntza arloan. Villasante erreibindikatu nahiko nuke. Itzalean gelditu izan da haren ekarria. Txillardegi aitzindari erabatekoa izan zen, eta Koldo Mitxelenaz asko hitz egiten da, merezita noski. Gabriel Arestik egin zuena ere harrigarria izan zen.
Txillardegirena da euskal nobelagintza modernoaren lehen eleberritzat jotzen dena: Leturiaren egunkari ezkutua. Donostiako Udalak ez dio aitortzarik egin nahi idazleari. Nola ikusten duzu ukapen hori?
Txillardegi zutabe handienetako bat izan da euskal kulturan, modernizatzaile handienetakoa. Hori ukatzea, bistan denez, sekulako bidegabekeria da. Ez dut ulertu nahi zer gertatzen den Txillardegirekin. Euskal kulturan dabilen edonork badaki Txillardegi zer garrantzitsua izan zen. Euskal Herriak Txillardegirekin daukan zorra ikaragarria da.
Gabriel Arestik antzezpen batzuen itzulpenak bizkaieraz egin zituen gaztetan. Baina gero olerki liburu batzuk euskara batuan egin zituela esan dezakegu. Aresti garai batean abertzaletasunaren mundutik ez zuten ondo hartu. Nolakoa izan zen haren ekarpena?
Arestiri emakumea izatea bakarrik falta zitzaion, alde guztietatik egurra jasotzeko [barreak]. Aresti olerkari ikaragarria da. Euskal literaturan oso gutxi daude haren mailakoak. Hizkuntzari dagokionez, harritzekoa da. Harri eta herri 1964koa da, eta hori ez bada batua, ez dakit zer den. Dena dago bere tokian. Hori bai aitzindaria izatea, eta ikustea etorkizuna nondik etor daitekeen. Hark argi ikusi zuen euskarak nondik jo zezakeen mundu moderno batean. Sekulako meritua izan zuen. Inork ez zion batua erakutsi: barruan zeukan. Euskaldun berria zen, eta ikusi zuen zein zen sistema, eta hori erabiltzen zuen olerki eder haietan.
Koldo Mitxelenak Arantzazuko hartan esan zuen hizkuntzaren batasuna funtsezkoa zela hezkuntzarako, administraziorako eta komunikabideetarako. 50 urteren ostean, Mitxelenaren hitz haiek zentzua dute?
Bai, guztiz. Hori ezinbestekoa da gaur egun hizkuntza batentzat. Hezkuntzan asko aurreratu da lehenbiziko ikastolak sortu zirenetik. Horrek esan nahi du dena egina dagoela, eta kito? Ezta pentsatu ere. Ondo dakigu DBHtik ateratzen diren gazte asko ez direla euskaldun osoak. Hori lortu arte, irakaskuntza sistemak badauka zer egina, baina kontua da eskolaren esku utzi dugula dena urte askoan; eskolak asko egin dezake, baina miraririk ezin du obratu.
Jakin-eko artikulu batean idatzi duzu erresonantzia kaxa gabe ez dagoela lortzerik eredu estandarra guztiz sustraitzea eta mamitzea. Zer behar dugu erresonantzia kaxa indartsuagoa izateko?
Hezkuntzan asko aurreratu da. Administrazioko erabileran ez da hainbeste aurreratu, eta azkeneko 40 urtean askoz gehiago egin zitekeen. Euskaldun askok arazoak dituzte medikuek euskaraz arta ditzaten. Bulego askotan ere gaztelania hutsean lan egiten da. Zaila da egoera. Komunikabideetan oso-oso herren gabiltza. Ikusi beharrik ez dago zein diren ETB1en ikusle datuak edo euskarazko prentsak zer zati hartzen duen kioskoetan. Guztiz bazterrekoa da euskarazko prentsaren partea. Errazago ikusiko dituzu 8.000 aldizkari oso-oso espezializatuak, euskarazko ezer baino.
Interneten euskara sustatzeko, 2017an Eusko Jaurlaritzak El Diario Vasco-ri 88.000 euro eman zizkion. Gaztezulo aldizkariari 0 euro, xentimo bakar bat ere ez.
Hori konpondu egin behar dute, lehenbailehen. Ez da posible. Denok dakigu El Diario Vasco-k eta gaztelaniazko hedabideek nola tratatzen duten euskara. Euskara, haientzat, kutxatxo txiki bat da, gai jakin batzuei lotua, aurpegia garbitzeko eta esateko ez daudela euskararen kontra. Ez, ez zaudete euskararen kontra, baina ito egiten duzue, ghettoetan sartzen duzue. Dinamika horrek suntsitu egin ditu euskarazko komunikabideak. El Diario Vasco-k ez luke euro bakar bat ere jaso behar, gaur egun euskarari ematen dion tratamendua ikusita. Lagundu behar dena da euskara mugiarazten duena, bere inguruan euskal kultura zabaltzen duena, eta erakargarria egiten duena.
Euskadi Irratian berriki esan duzu Dragoi Bola-rekin euskaraz hazi direnentzat marrazki horiek beste hizkuntza batean jarri, eta haiei bai iruditzen zaiela hizkera plastikozkoa.
Hala da, eta egiaztatua daukat.
Hizkuntzak ohituratik asko al du orduan?
Dena. Koldo Mitxelenaren esaldi bat asko gustatzen zait: “Azturaz gara euskaldun, ez sorkuraz”. Aztura ekialdeko hitza da, eta ohitura esan nahi du. Bat ez da euskaldun jaiotzen. Euskalduna izango da euskaraz bizi baldin bada. Gazte jendeari Dragoi Bola erdaraz jartzen badiozu, iruditzen zaio gaizki bikoiztuta dagoela, erdara modua arraroa dela, txarra dela. Haurrak zirenean, euskaraz ikusi zituzten marrazkiak, eta ez zuten aurreiritzirik. Komunikatiboa eta gozagarria zitzaien euskara hori.
Euskara batua izan daiteke naturala, gatzduna eta txispaduna?
Izan daiteke bakarrik ez: bada. Badago batuan grazia handiarekin egiten duen jendea.
Iñigo Martinez futbolariak Realetik agur esateko oharra hitz egiten duen moduan idatzi zuenean, jende askok hori defendatu zuen eta euskara batuaren aurkako mezuak zabaldu zituen.
Penagarria izan zen gertatu zena. Martinezen aukera ez zait gustatzen. Agur bat idazten baduzu jarraitzaile guztiei eskainia, ez da bakarrik Ondarroan zabaltzeko. Aukera desegokia iruditzen zait, eta arazoa ez zen bizkaiera. “Pertsonalmente” ez da bizkaiera. Dena ahozko forman zegoen. Ezin da esan bizkaiera zenik. Kuadrillakoentzat izan balitz bakarrik, ba, oso ondo. Hortik ondorioa ateratzea hori naturala dela eta batua plastikozkoa… Harrigarria da hainbeste urte pasatu ostean euskara batua defendatu beharra. Gauzak ez ulertzea da. Beste hizkuntzei buruz inork ez du halakorik esaten. Euskaraz bakarrik defenda daiteke batuaren aurkako jarrera. Urteurrena aprobetxatu behar dugu batuaz hausnartzeko, pentsatzeko zer diren euskalkiak eta zer den batua. Norbaitek desegoki den zerbait esaten badu, eskerrik esaterako, hori ez da ez euskalkia eta ez batua. Gure egoera soziolinguistikoa penagarria da, eta gai honetaz hizketan ari gara denok euskaldun oso eta eroso izango bagina bezala. Eta hori ez da horrela. Batzuetan, gure gaitasun eskasen zurigarri erabili da euskalkia.
Imanol Azkoitiak azpeitieraz itzuli zuen Dorian Greyren egiazko erretratua liburua. Hitza-n esan zuen ez dela batere euskara batuaren zalea. Halako adierazpenek badute ondoriorik?
Bai, horrek gizendu egiten du batua plastikozkoa delako ideia hori. Batua artifiziala da, baina gaztelania estandarra eta frantses estandarra ere bai. Jendeak uste du euskalkia birikek sortutako zerbait naturala dela, eta ez. Euskalkia ere zerbait soziala da, eta modu artifizialean sortua. Denok hartzen dugu handik eta hemendik. Denok eroso sentitu behar dugu batuarekin. Aingeru Epaltzak ez dauka inolako arazorik batuan bizkaieradun batekin aritzeko. Gauza asko ezberdin esango dituzte, baina batuak oinarri bat ematen die. Hortik aurrera, bakoitzak bere erara egingo du. Martinezen oharraren eztabaidaren ostean, nahiko penagarria izan zen eztabaidaren ozpina. Baina gauzak bere neurrian jarri behar dira. Batuak bere esparruetan oso ondo funtzionatzen du. Batuarekin loturarik ez duten euskaldun batzuek agian ez dute literaturarik edo prentsarik irakurtzen euskaraz, eta gutxitan ikusi dute pelikularik euskaraz, eta agian pentsatu beharko dute beren euskalduntasuna noraino iristen den.
Berrian egiten duzu lan, eta Berriak 15 urte beteko ditu hilaren 21ean. Nola oroitzen duzu Berriaren sorrera, 2003ko negu-udaberri hura?
Nire bizitzan mugarri bat izan zen. Euskaldunon Egunkaria itxi eta Berria sortu arteko hilabete horiek zirimola ikaragarria izan ziren. Egunkaria-ko kideok buru-belarri pasatu genituen hilabete batzuk beste proiektu bat aurrera ateratzeko. Oso argi genuen Euskal Herriak merezi zuela euskarazko egunkari bat, kalitatezkoa eta profesionala, eta hori lortu nahian aritu ginen. Poza hartu nuen Berria ekainaren 21ean atera zenean, baina beti irudituko zait gazi-gozoa. Ni oraindik Egunkaria-ko kide sentitzen naiz, Berria-koa izanik ere.
Nola ikusten duzu Berriaren bilakaera euskararen ikuspuntutik?
Pixkanaka-pixkanaka ari gara hobera egiten. Aurrera egiten ari gara, baina auto-exigentzia gero eta handiagoa da, eta horregatik ez gaude inoiz erabat gustura egiten dugunarekin. Baditut kezka batzuk. Jendeari gero eta gehiago kostatzen zaio ahalegintxo bat egitea euskara nazional bat egiteko. Gaur egun, oraindik esplikatu egin behar duzu zergatik den hobe Berria-n “auto” erabiltzea, “kotxe” erabiltzea baino. “Auto” Hego Euskal Herrian ere normal-normal erabiltzen zen, eta, beraz, denak batzen gintuen, ipar eta hego: ba, hori hobea da aldaera formalerako. Oinarrizkoa iruditzen zait: idatzi bai, baina denok ulertzeko.
Estilo liburuaren bilakaera nolakoa izan da?
Bilakaera handia izan da. Berriaren estilo liburua hutsetik planteatu zen, neurri batean, behintzat. Egunkaria-ren estilo liburuaren aldean, bestelakoa izan da hasieratik. Ez genuen gramatika arau bilduma huts bat egin nahi. Duela urte batzuk, digitalerako jauzia eman zuen estilo liburuak, eta hori oso garrantzitsua izan da. Horrek modua eman digu etengabe eguneratuz joateko. Gaur arratsaldean zerbait berria ateratzen bada, sartuko dugu, eta bihar hor egongo da. Atal berriak sortu ditugu, adibidez, Interneteko idazkerari buruz. Interaktiboa ere bada, eta, gainera, Twitterreko kontuaren bitartez, irakurleen zalantzak eta kexak jasotzeko aukera ematen du. Kontsulta zerbitzu bat ematen dugu.
Estilo liburuan deontologia eta beste kontu batzuk agertzen dira. Nolakoak dira Berriako kazetariak aintzat hartu behar dituenak?
Deontologiari buruzko atal bat dago hasieratik. Azpiatalen bat ere gehitu dugu geroztik. Estilo liburuak langile guztiak behartzen gaitu, eta transbertsala izan nahi du. Denok kontuan hartu behar ditugu gauza batzuk, gure lanak balio editorialekin bat egin dezan. Giza eskubideen aldeko konpromisoa dago, diskriminazioaren aurkako atalak —hor daude sexismoari dagozkion aholkuak—, beste batzuk gutxiengo etnikoen ingurukoak dira… Estilo liburuan, gauza batzuk ez daude esplizituki jasoak, baina bai praktikoki jasoak. Esate baterako, ez dago esana estaturik gabeko nazioei errespetuzko trataera emango zaiela. Baina egin egiten dugu: munduko izendegian, ez dira estatuak bakarrik agertzen. Estaturik gabeko nazio gehientsuenak agertzen dira, gure ingurukoak behintzat, eta horrek bide bat markatzen du. Bertan aipatzen ditugun hizkuntza gutxituak ere asko dira.
Martxoaren 8a berezia izan zen Berriako erredakzioan. Zer gertatu zen?
Prozesu berezia izan genuen. Martxoaren 8rako deialdia egina zegoen. Aste batzuk lehenago biltzen hasi ginen Berriako emakumeak, eta zer egin nahi genuen eztabaidatzen hasi ginen. Deialdiarekin bat egin genuen, eta bileraz bilera pentsatu genuen zer egin. Azkenean, ideia indartsu bat izan zen: emakumeok greba egitea, baina Berria ateratzea, emakumeak falta zirela ikusaraziz. Hori proposatu zuen emakumeen batzarrak, eta Berriak bere osoan onartu zuen. Martxoaren 9ko egunkarian ikusi zen horren isla.
Liburu feministen itzulpen lanetan ere aritzen zara. Zer garrantzi du liburu feministak euskaraz irakurri ahal izateak?
Euskaraz liburu feministak behar ditugu, eta fisika kuantikoari buruzkoak, eta gauza guztiei buruzkoak. Ezinbestekoa iruditzen zait liburu feministak euskaraz egotea. Euskarari beste esparru bat ematen dio, orain arte idatziz eta argitaraturik izan ez duena. Euskal pentsamenduari ekarpen handia egiten dio. Gainera, horren bitartez gazte askok euskarazko saiakerak irakurriko dituzte. Lisipe hor dago, Eskafandra hor dago, eta Katakrak-en liburuak ere bai. Hori oso garrantzitsua da, gai feministak pil-pilean baitaude. Euskara ez da helburu bat, per se. Euskara, komunikatzeko ez ezik, bizitzeko ere bada. Eta azpimarratu nahiko nuke oso onak direla euskarara egindako itzulpen asko. Oro har, itzultzaile profesional askok ikaragarri zainduta egiten dute lana, nahiz eta batzuetan ez duten sosik kobratzen.
Hernaniarra zara, baina Donostian dezente ibiltzen zara. Nola ikusten duzu hiriaren turistifikazioa? Hainbeste hotel eraikitzeak ekarriko al du ezer onik?
Ez du ezer onik ekarriko, ez ekonomikoki, ez sozialki… eta euskarari buruz ari baldin bagara, are gutxiago. Turismoak ekartzen duen dirua gutxi batzuen poltsikora doa. Azterketa bat egin beharko litzateke jakiteko ea taberna bateko zerbitzari batek Donostian duela hamabost urte zenbat irabazten zuen, eta gaur egun zenbat irabazten duen. Parte Zaharra gaur egun zer da? Pintxoaren parke tematikoa. Ez du indigenentzako espaziorik. Rekalde taberna zen galoen azkeneko herrixka, eta hori ere ez dugu izango. Hizkuntzaren aldetik, penagarria da egoera. Duela urte batzuk, toki askotan euskaraz erantzuten zizuten denetan eta tabernetan. Asko aldatu da denbora gutxian, eta miraria da Parte Zaharreko tabernetan euskaraz erantzutea. Ingelesez errazago ulertuko dizute aurrenekoan. Donostian zaudela badakizu, baina… hiria zeharo inpertsonalizatzen ari dira.
Etorkizunari begira: nola ikusten duzu Euskal Herriaren eta euskararen egoera hamar urte barru?
Iruditzen zait ez dugula pentsatzen luzera begira, eta horrek ekartzen du beti toki berean egotea. Epe laburrerako aritzen gara beti, aurrera egingo dugulakoan. Baina horrela ez gara mugitzen, edo atzera egiten dugu. Euskararen etorkizunarekin ez naiz oso baikorra. Pentsatzen jarraitzen badugu euskara batua artifiziala dela eta naturala euskalkia dela, horrek esan nahi du euskalkian egiten ez den guztia erdara batuan egingo dugula. Gogoeta egin behar dugu eta neurriak hartu, erakundeetatik hasi eta azkeneko hiztunarekin bukatu, edo gaizki joango gara. Lantegi kolektiboa da euskal kultura lantzea eta euskara berreskuratzea. Bakoitzak bere ardura dauka, txikiagoa edo handiagoa. Denoi dagokigu zerbait egitea.
Hamar urte barru elkarrizketa errepikatzen badugu, non egin nahiko zenuke?
Hernanin bertan, parke botanikoan.
